«ЖАС САРБАЗ» СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ ДИАГНОСТИКАСЫНЫҢ БІРЫҢҒАЙ ӨЛШЕМДЕРІ
«ЖАС САРБАЗ» СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ
ДИАГНОСТИКАСЫНЫҢ БІРЫҢҒАЙ ӨЛШЕМДЕРІ[1]
1. «Жас Сарбаз» сынып оқушыларының бастапқы мүмкіндіктерін анықтау өлшемдері
«Жас Сарбаз» мамандандырылған сыныбына түсуге шешім қабылдаудағы алғашқы және ең негізгі өлшем-болашақты анық түсіну және баланың осы сыныпта оқуға деген ниетінің болуы.
Сонымен қатар, оқуға түсетін үміткерлерді іріктеу кезінде оқушының физикалық жағдайы бағаланады, яғни қандай да бір кемшіліктердің болмауы,
1 немесе 2 денсаулық тобына сәйкес келуі:
1 топ-айқын дене кемшіліктерінің болмауы, суық тиюмен немесе басқа да аурулармен сирек ауыруы, тұрақты жүйке-психикалық дамуы.
2 топ-дені сау балалар, бірақ созылмалы аурулармен ауыруға қауіпі бар, жиі ауыратындар (жылына 3-4 рет), жүрек-қантамыр жүйесінің ауытқулары бар, аздаған артық немесе жеткіліксіз салмаққа ие. Медициналық мекемеде кешенді тексеру баланың денсаулық дәрежесін анықтай отырып, қандай да бір топқа жатқызады.
Одан әрі үміткерлер үшін оқу орнының психологтары психодиагностика жүргізеді.
Үміткерлердің психодиагностикасы дене дайындығы деңгейін тексеру және қабылдау сынақтарын тапсыру алдында жүргізіледі.
Психологиялық іріктеуді педагог-психолог оқушылардың әскери даярлығын қарастыратын оқу бағдарламаларына негізделген оқуға үміткердің интеллектуалдық даму деңгейін және қабілетін тексеру мақсатында жүргізеді.
Кесте 1
Өлшемдер | Көрсеткіштер |
1. Оқушылардың әскери даярлығын қарастыратын оқу бағдарламаларына негізделген оқуға үміткердің интеллектуалдық даму деңгейі және қабілеті. | 1. Материалды жинақтау және талдау қабілеті. 2. Ойлау икемділігі. 3. Ойлау инерттілігі, ауысу. 4. Ойлаудың эмоционалдық компоненттері, алаңдатушылық. 5. Қабылдау жылдамдығы мен дәлдігі, зейін бөлінуі және қоюы. 6. Тілді қолдану, сауаттылық. 7. Оңтайлы стратегияны таңдау, бағдарлау. 8. Кеңістіктік қиял. |
2. Үміткердің «Жас Сарбаз» мамандандырылған сыныбының оқу жағдайында болу қабілеті. | 1. Коммуникативтік және ұйымдастырушылық бейімділіктің жоғары деңгейі. 2. Қиын жағдайларда тез бағдарлана білу. 3. Жаңа ұжымда өзін еркін ұстай білу, бастамашыл болу. 4. Дербес шешім қабылдай білу. 5. Оқу және қоғамдық қызметтегі табандылық. 6. Өз пікірін қорғай білу және оны жолдастар қабылдауы үшін қол жеткізу. |
Сонымен қатар, үміткердің мектеп үлгерімінің жоғары көрсеткіштері, қосымша жетістіктері (дипломдар, грамоталар, спорттық, зияткерлік және шығармашылық конкурстарға қатысқаны үшін марапаттар) болуы қажет.
Психологиялық диагностикадан өткеннен кейін үміткерге қабылдау сынағынан өту ұсынылады:
1. Математика пәні бойынша емтихан (бақылау жұмысы, тестілеу);
2. Дене шынықтыру (биік бөренеде тартылу, 30 метр жүгіру, 500 метр кросс).
Қабылдаудың әр кезеңінен бір рет өтуге жол беріледі. Алдыңғы кезеңнен өтпегендерге келесі кезеңге өтуге жол берілмейді!
Оқуға түсу кезінде ата – анасының бірі-әскери қызметте, сондай-ақ әскери бұйрықты орындау кезінде ата-анасы қаза болған балалар басымдылыққа ие болады.
«Жас Сарбаз» мамандандырылған сыныптар физикалық және білім беру жоспарында өз жүктемесімен ерекшеленетіндіктен іріктеу қажет.
2. «Жас Сарбаз» сыныптарындағы әскери-патриоттық жұмыстың тиімділігі және өлшемдері мен көрсеткіштері.
Әскери-патриоттық тәрбиені жетілдіруге және әскери-патриоттық сапалардың қалыптасу деңгейін айқындауға бағытталған шаралардың тиімділігін бағалау- әскери-патриоттық жұмыс үрдісіндегі маңызды міндет болып табылады.
Тәрбиеленушілердің мінез-құлқында әскери-патриоттық қасиеттердің көрініс деңгейі бойынша олардың бойында патриоттық сананың, сенімдерін, азаматтық ұстанымын, әлеуметтік белсенділігін, жеке басының қасиеттерін қалыптастыруға және дамытуға бағытталған тәрбие қызметінің жай-күйі туралы айтуға болады. Бірақ әрбір тәрбиеленуші үшін патриоттық қасиеттердің қалыптасу деңгейі жекеше.
Нақты тәрбиеленушінің әскери-патриоттық қасиеттерінің қалыптасуының белгілі бір деңгейі тұлғалық құрылымының мазмұнына, сол салада және жүйеде қандай өмірлік құбылыстар, жағдайлар мен өзара қарым-қатынастар қалыптасатынына және дамитындығына, осы тұлғаны қалыптастыру үрдісінде қолданылатын тәрбиелік әсерлердің тиімділігіне байланысты.
Тәрбиеленушілердің жеке айырмашылықтарын, әскери-патриоттық қасиеттерінің даму деңгейлерін талдау және зерделеу, болашақта толыққанды азамат пен өз елінің патриоты ретінде әлеуметтік-тұлғалық даму үрдісінің өту диалектикасын түсіну педагогикалық теория мен практика үшін, жастарды әскери-патриоттық тәрбиелеу бойынша нақты оқу-тәрбие жұмысы үшін үлкен маңызға ие. Олардың біліміне педагогикалық ықпал ету әдістемесі негізделеді, оның тиімділігі мен нәтижелілігі тексеріледі.
Оқушылардың патриоттық тәрбиесінің тиімділігі сынып жетекшілері мен тәрбиешілері өткізетін сауалнама, педагогикалық бақылау түрінде бақыланады.
Патриоттық тәрбиенің тиімділігін бағалаудың бір түрі ШҚО және одан жоғары деңгейдегі «Жас Сарбаз» мамандандырылған сыныптар командалары арасындағы жарыстарға қатысу болып табылады.
Ұландардың жарыс іс-шараларына қатысуы нағыз патриотизмді тәрбиелеу үшін жақсы уәждеме, сонымен қатар баланың жеке дамуының тиімді құралы болып табылады. Педагог үшін осы жұмыс түрі тек тәрбиелеу мақсатында педагогикалық ықпал етуді ғана емес, сонымен қатар, сайыстарда жоғары нәтижеге қол жеткізу бойынша жұмысты да қарастырады, бұл білім беру үдерісімен шектелген уақыт шеңберінде неғұрлым тиімді технологияларды, әдістер мен тәсілдерді қолдану арқылы қол жеткізілетін жұмыс.
Әскери-патриоттық тәрбие процесінің тиімділігін жан-жақты және объективті бағалау үшін мазмұнды-құндылықты және іс жүргізушілік-әрекеттілік критерийлерін пайдалану қажет.
Осы критерийлердің көмегімен әскерге дейінгі жастарды патриоттық тәрбиелеу процесінің нақты әрекеттерін, тәсілдерін, құралдары мен нәтижесін бағалаған жөн.
Жалпы түрде тәрбиеленушілерде әскери-кәсіптік сапаларды қалыптастыру процесінің өлшемдері мен тиімділік көрсеткіштері 2-кестеде көрсетілген.
Кесте 2
Әскери-патриоттық тәрбие үрдісінің
тиімділігін бағалау өлшемдері мен көрсеткіштері
Өлшемдер | Көрсеткіштер |
Ұйымдастыру-мақсатты | - әскери-патриоттық тәрбиенің бағдарламалық сипаты; - әскери-патриоттық тәрбиенің ғылыми негізделген мақсаттары жүйесінің болуы; - әскери-патриоттық тәрбие мақсаттарын іске асыру бойынша нақты міндеттер; - әскери-патриоттық тәрбие нәтижелеріне қол жеткізу бойынша мақсаттылық және табандылық; - әскери-патриоттық тәрбие мен әскери-патриоттық қасиеттерді қалыптастыру үрдісінің жүйелі сипаты; - әскери-патриоттық қасиеттерді қалыптастыру үрдісінің кешенді тәсілі; - тәрбиені жекешелендіру; - тәрбие берудегі сараланған тәсіл; -әскери-патриоттық тәрбие мазмұнын, нысандары мен әдістерін оңтайландыру; - логикалық, әскери-патриоттық тәрбие үдерісінің ғылыми-негізделген дәйектілігі және оны жетілдіру жолдары. |
Мазмұнды-құндылықты | - әскери-патриоттық тәрбие үдерісінде патриоттық ойлар мен құндылықтарды іске асыру; - тәрбиеленушілерде азаматтық ұстанымды қалыптастыру; - демократияландыру және ізгілендіру идеялары; - барлық өткізілетін тәрбиелік іс-шаралардың азаматтық-патриоттық бағыты; - әскери-патриоттық тәрбиенің басқа бағыттарымен байланысы (азаматтық, адамгершілік, әлеуметтік, құқықтық, эстетикалық, физикалық және т.б.). |
Функционалды- әрекеттілік | -әскери-патриоттық тәрбие үдерісінде инновациялық технологияларды қолдану; -әскери-патриоттық қасиеттерді қалыптастыру нәтижелерінің қойылған мақсаттарға сәйкестігі; - әскери-патриоттық тәрбие үрдісін әдістемелік қамтамасыз ету; - тәрбиеленушілердің әскери-патриоттық қасиеттерін қалыптастыру деңгейі; - әскери-патриоттық тәрбие үдерісінің негізгі функцияларын іске асыру; - әскери-патриоттық сана мен әскери-патриоттық мінез-құлық үйлесімі; - тәрбиеленушінің азамат және патриот ретінде әлеуметтік ортада белсенділік дәрежесі. |
Тәрбиеленушілерде әскери-патриоттық қасиеттердің қалыптасу деңгейін бағалау үшін критерийлердің объективті негізі практикалық істер мен іс-әрекеттер, адамдардың іс-әрекеті болып табылатындығына сүйену қажет. Критерийлердің субъективті негізін осы әрекеттердің себептері құрайды. Демек, тәрбиеленушілерде әскери-патриоттық қасиеттердің қалыптасу деңгейін бағалау үшін мынадай критерийлерді қолданған жөн: 3-кестеде ұсынылған дүниетанымдық-құндылық, мотивациялық-танымдық және жеке-мінез-құлық.
Осылайша, оқушылардың әскери-патриоттық тәрбиесін кешенді бағалау үшін өлшемдер топтары бір жағынан критерийлерді жүйелі білім беру ретінде қарастырылуы мүмкін, ал екінші жағынан оларды кешенде қолдану әскери – патриоттық тәрбиенің тиімділігі мен нәтижелілігін неғұрлым нақты және объективті бағалауға мүмкіндік береді.
Кесте 3
Тәрбиеленушілердің кәсіби қасиеттерінің
қалыптасу деңгейінің өлшемдері мен көрсеткіштері
Өлшемдер | Көрсеткіштер |
Дүниетанымдық-құндылық | - әскери-патриоттық сананың даму деңгейі; - патриотизм бойынша негізгі идеяларды білу; - «Отан», «патриот», «патриотизм», «азаматтық борыш», «Отанға деген махаббат», «Отанды қорғау», «Конституцияға адалдық», «халыққа адалдық» патриотизм бойынша негізгі идеяларды білу; - ел мүддесін қорғау қажеттігіне сенім; - ел тарихын, оның батырлық және еңбек дәстүрлерін білу; - адамгершілік, әлеуметтік, мәдени, идеологиялық құндылықтар туралы жалпы түсінік; - қоғамдық маңызы бар құндылықтардың басымдығы. |
Мотивациялық- танымдық | - ел, Мемлекет, Қазақстан халқының тарихына деген тұрақты қызығушылықтың көрінісі; - Қазақстан дамуының тарихи өткен және қазіргі кезеңін тану қажеттілігі; - әлеуметтік, саяси, экономикалық салаларды тануға қызығушылық таныту; - тұлғаның әлеуметтік бағыты; - тұлғаның себептері (әлеуметтік, зияткерлік және - жеке тұлғаның оң және теріс қасиеттерінің арақатынасы; - оқудағы, мектептен тыс қызметтегі және қоғамдық өмірдегі белсенді қызмет. |
Тұлғалық- мінез-құлық | - мінез-құлық бағыты (әскери-патриоттық, антипатриотикалық, әлеуметтік, әлеуметтік); - оқуға, қоршаған ортаға, қызметке қарым-қатынас; - өмірдегі мақсаттар; - ұжымдағы қарым-қатынас; - достар мен жолдастар шеңбері; - мінез-құлқындағы белсенділік (пассивтілік); - сенушілік; - ұжым істеріне мүдделі қатысу; - көшбасшылық; - альтруизм (өзімшілдік); - ұжымшылдық (индивидуализм); - ашықтық (тұйық); - белсенді жеке позицияның көрінісі; - өз сенімдерін қорғай білу. |
Жастарға әскери-патриоттық тәрбие беру процесінің сапалық жай-күйін анықтау үшін осы процесті 4-кестеде ұсынылған үш деңгей бойынша бағалау ұсынылады.
Сондай-ақ, критерий қандай да бір құбылыстың белгілерін тек сапалы жағынан ғана емес, сандық жағынан да анықтауды көздейді. Сондықтан, жеке тұлғаның тәрбиелік қасиеттерінің критерийлері туралы айта отырып, олардың белгілерінің сандық анықтығын бағалау заңды. Қазіргі уақытта психологиялық-педагогикалық және арнайы әдебиетте тұлғаның сапалық белгілерін сандық бағалау мүмкіндігі туралы танылған және тексерілген көзқарас болып табылады.
4-кесте
Әскери-патриоттық тәрбие процесінің сапасын анықтау деңгейлері
Жоғары деңгейі | Әскери-патриоттық тәрбие беру процесі тұрақты, жүйелі, ұйымдастырылған, мақсатқа ұмтылған, дамып келе жатқан сипатқа ие, тәрбиеленушілерде әскери-патриоттық қасиеттердің қалыптасуы оларға жоғары белсенділік пен азаматтық-патриоттық ұстанымды көрсетуге, өзінің сенімділігін көрсетуге мүмкіндік береді. |
Орташа деңгейі | Процеске жеке ұйымдастыру элементтері тән. Жүйелілігі тұрақсыз. Мақсаткерлік принципі ішінара жүзеге асырылады. Жекелеген тәрбиеленушілер әлеуметтік-саяси салада және қоғамдық өмірде белсенділік танытады. |
Төмен деңгейі | Процесс стихиялық, жүйесіз, ұйымдастырылмаған сипатқа ие. Тәрбиеленушілердің белсенділігі сирек байқалады. Әлеуметтік-саяси салада иеліктен айыру және немқұрайлылық элементтері басым. |
Сандық нысанда берілген бағалау тәрбиеленушінің сапасын дамытудың қол жеткізілген деңгейінің қойылатын талаптарға, тәрбиелеудің мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келу дәрежесін анықтайды. Жалпы түрде, нақты сапаға қарамастан, сандық бағалау критериі былайша көрсетілуі мүмкін:
5-бұл сапа адам сипатының айқын белгісі болып табылады, барлық әрекеттер мен іс-әрекеттерде үнемі көрінеді, сапа мәнін және оған қойылатын талаптарды білуге негізделген;
4-бұл сапа адам сипатының белгісі болып табылады, барлық іс-әрекеттер мен іс-әрекеттерде үнемі көрінеді, бірақ САПАНЫҢ толық дамымауынан немесе оның мәнін білмеуінен немесе қойылатын талаптардан туындаған жекелеген елеусіз ауытқулар белгіленеді;
3-бұл сапа сипаттың белгісі болып табылмайды, көріністерде тұрақсыз, САПАНЫҢ әлсіз дамуымен байланысты, тіпті САПАНЫҢ мәнін және оған қойылатын талаптарды білгенде де елеулі ауытқулар байқалады;
2-бұл сапа әлсіз дамыған, сапа белгілері тән-антипод, тіпті сапа мәні мен қойылатын талаптарды түсінген кезде де.
Тәрбиеленушінің сапаларын қалыптастыру нәтижелерін есепке алу кезінде білімді бағалау кезінде қолданылатын 4 балдық жүйе неғұрлым орынды болып табылатынын байқауға болады. Бұл жүйе тәрбиеленушінің сапасын бағалауда практикалық, ыңғайлы және орынды. Бұл жүйе САПАНЫҢ қалыптасу деңгейінің нәтижелерін жазбаша тіркеуді жеңілдетеді.
Оқушыларды әскери-патриоттық тәрбиелеудің соңғы нәтижелері олардың мінез-құлқында және қызметінде іске асырылады. Сондықтан да тәрбиеленушілерде әскери-патриоттық қасиеттерді қалыптастыру үдерісі тиімділігінің негізгі өлшемі патриоттық қасиеттердің қалыптасу деңгейін және олардың әлеуметтік саланың түрлі өмірлік жағдайларында көрінуіне дайындығын көрсететін мінез-құлық немесе іс жүзінде-нәтижелі критерий болып табылады.
Осылайша, әскери-патриоттық жұмыста өлшемдер мен көрсеткіштер жүйесін негіздеу және қолдану бір жағынан, олар педагог-тәрбиешінің әскери-патриоттық тәрбиелеудегі бағалау қызметінің объективті құралы болып табылатынын және зерттеу мақсаттарына сәйкес келетін және оларды тәжірибеде қолдану үшін қол жетімді нақты деректер алуға мүмкіндік беретінін куәландырады. Екінші жағынан, бұл өлшемдер жүйесі тәрбиеленушілерде әскери-патриоттық қасиеттердің қалыптасуын, әскери-патриоттық тәрбие процесінің тиімділік сапасын, сондай-ақ педагог-тәрбиешілердің осы қызметке дайындық деңгейін зерделеудің өзіндік бағдарламасын білдіреді.
[1] Жалпы өлшемдер «Дарынды балаларға арналған Ш. Уәлиханов атындағы «Жас ұлан» арнайы ерлер мектеп-лицей-интернаты» КММ әзірленді және ұсынылды.